Interview - 19 maart 2025
Louise Elffers: “Later selecteren en beter differentiëren is geen revolutionaire gedachte, het is een logische stap naar een eerlijker onderwijssysteem.”
"Vroege selectie heeft grote gevolgen voor de kansen van leerlingen," zegt Louise Elffers, voorzitter van de Onderwijsraad. In 2021 bracht de Onderwijsraad een advies uit met de titel "Later selecteren, beter differentiëren," waarin de raad onder andere pleit voor een later selectiemoment.
"We hebben een sterk gedifferentieerd voortgezet onderwijssysteem," legt Elffers uit. "Als leerlingen op jonge leeftijd worden ingedeeld in een bepaald onderwijsniveau, dan bepaalt dat grotendeels hun verdere schoolloopbaan. Dat noemen we "padafhankelijkheid" en die is toegenomen. Je startpositie in het voortgezet onderwijs bepaalt steeds sterker je verdere onderwijstraject."
Sociale ongelijkheid
Volgens Elffers draagt vroege selectie op twee manieren bij aan sociale ongelijkheid. "Ten eerste zien we dat gelijk presterende leerlingen niet altijd gelijk worden geadviseerd. Het opleidingsniveau van ouders speelt een rol in de leerkansen die leerlingen krijgen bij de overstap naar het voortgezet onderwijs: kinderen van wie de ouders geen hbo of universiteit hebben gevolgd, krijgen vaker een lager schooladvies, ook als ze dezelfde prestaties laten zien als hun klasgenoten."
Daarnaast biedt vroege selectie leerlingen die thuis niet de schooltaal spreken, of die thuis minder talige of cognitieve input krijgen, te weinig tijd om met behulp van het onderwijs hun talenten te ontplooien. "Het idee is juist dat in het onderwijs iedereen de kans krijgt om zich te ontwikkelen. Maar als je vroeg selecteert, geef je kinderen maar een paar jaar de tijd om te ontdekken en tonen wat ze in hun mars hebben. Vooral laatbloeiers en leerlingen in een minder gunstige startpositie krijgen zo minder kansen."
Adviseren, selecteren en differentiëren
Soms wordt tegengeworpen dat leerlingen juist gebaat zijn bij vroege selectie, zodat ze onderwijs kunnen volgen met leerlingen van een vergelijkbaar niveau. Elffers waarschuwt voor een zwart-wit discussie. "De kern is dat adviseren, selecteren en differentiëren drie verschillende dingen zijn. We moeten later selecteren en tegelijkertijd beter differentiëren, zodat elke leerling onderwijs kan volgen dat het beste past. Daarvoor is ook het advies van de basisschool waardevol."
Daarbij is het belangrijk dat ook de sterker presterende leerlingen goed worden bediend. "Gymnasiaal onderwijs hoeft niet op categorale scholen plaats te vinden. Een brede schoolgemeenschap kan ook voor deze leerlingen voordelen hebben, zoals ruimte voor verbreding en verdieping, ontmoeting met verschillende groepen en meer mogelijkheden om praktijkgericht en theoretisch onderwijs te combineren."
Politieke koudwatervrees
De Onderwijsraad adviseerde de overheid om later te selecteren en beter te differentiëren. Maar de politieke reactie hierop blijft aarzelend. "Dit debat speelt al sinds de jaren zestig," merkt Elffers op. "En telkens zien we dezelfde reacties. Er is enthousiasme bij groepen die zien hoe het huidige systeem ongelijkheid versterkt. Maar de weerstand komt van mensen die baat hebben bij het huidige systeem omdat hun kansen er niet door worden beperkt. En van politici die een stelselwijziging als te complex of riskant beschouwen."
Toch is volgens Elffers de noodzaak om te handelen duidelijk. "De cijfers laten zien dat dit systeem kansenongelijkheid in de hand werkt en talenten onbenut laat. De urgentie is er. Maar in plaats van actie zien we steeds opnieuw een oproep voor nog meer onderzoeken en analyses. Hoeveel onderzoek is er nog nodig voordat de stap eindelijk wordt gezet? Dit blijft op de agenda terugkeren totdat iemand het oppakt."
Misvattingen en karikaturen
Een ander obstakel in de discussie is de manier waarop alternatieven worden geportretteerd. "We zitten nu aan het ene uiterste van het spectrum: vroege selectie en strikt gescheiden onderwijsroutes. Als je daar kritiek op hebt, wordt vaak gedacht dat je dus automatisch pleit voor het andere uiterste: alle niveaus bij elkaar in de klas en een docent die daarbinnen maar moet zien te differentiëren. Maar dat is een karikatuur van wat wij voorstellen."
Volgens de Onderwijsraad ligt de oplossing juist in een middenweg: breng alle onderwijsroutes onder één dak en geef leerlingen daarbinnen de ruimte om onderwijs te volgen op verschillende niveaus. "Scholen kunnen nu al stappen zetten naar een flexibeler onderwijsinrichting, mits ze daarvoor de ruimte en ondersteuning krijgen. Maar de structurele verandering moet vanuit de overheid komen. Als we niets doen, blijft het probleem bestaan."
Een logische stap
Het onderwijs is een van de sterkste bepalende factoren voor de kansen van individuen in de samenleving. Toch blijft de politiek terughoudend als het gaat om structurele hervormingen. Elffers: "We moeten af van het idee dat vroege selectie een vanzelfsprekendheid is. Later selecteren en beter differentiëren is geen revolutionaire gedachte, het is een logische stap naar een eerlijker onderwijssysteem."
Met een onderwijsstelsel waarin leerlingen ruimere kansen krijgen om zich te ontwikkelen, zouden meer kinderen hun potentieel ten volle kunnen verwezenlijken. "De vraag is niet of we moeten veranderen, maar of we de moed hebben om het echt te doen."
Bron: PO-Raad